کتاب حدود العالم اثر جغرافیایی مهمی است که با وجود داشتن شهرت جهانی، نام مؤلف آن مجهول است به این دلیل که مؤلف، نام خود را در کتاب خود ثبت نکرده است.

کشوری که امروزه به نام افغانستان در جهان شناخته می شود و یک گوشه از خشکی کره زمین را به خود اختصاص داده است در طول تاریخ همیشه ملتقای مدنیت ها، محل خلاقیّت ها و انتشار اندیشه ها و مرکز انکشاف علوم ودانش های متنوع بوده است. در دوره های پیش از اسلام مدنیت ویدیک و اوستایی در این سرزمین به وجود آمد، دین بودا در آن رنگ و فعالیت تازه یافت، هنر یونانی با هنر مذهبی بودایی در این جا به هم آمیخت و سبک جدید هنری گریکو بودیک یا مکتب هنری گندهارا را به و جود آورد.
پس از آن که دین مقدس اسلام در این سرزمین انتشار یافت، شهرهای آن مرکز پرورش و انکشاف دانش ها و فنون اسلامی گردید. در رشته های علمی اسلامی کمتر رشته ای است که فرزندان این مملکت در آن سهم بارز و تعیین کننده نداشته باشند.
از جمله علوم و دانش هایی که پس از اسلام در سرزمین ما رونق یافت دانش جغرافیانویسی بود؛ به مجردی که این دانش بین مسلمان ها بنای انکشاف را گذاشت یکی از فرزندان این آب و خاک به نام ابوزید بلخی(متوفی322.ه.ق) استعداد و توان خود را در این دانش نوین به کار گرفت. ابوزید برای تحصیل دانش از بلخ به بغداد رفت و در نزد کندی فیلسوف و دانشمند معروف عرب، دانش جغرافیا آموخت. ابوزید سپس به بلخ بازگشت و آثار جغرافیایی خودش را نوشت. ابوزید کتاب مفصلی با نقشه های لازم در علم جغرافیا نوشت و آن را «صور? الارض» نام گذاشت. این اثر ابوزید بلخی در زمینه جغرافیا اولین اثری است که بر نوشته های جغرافیایی بعد از خود اثر بارزی داشت.
نیم قرن پس از وفات ابوزید دانشمند، دیگری از همین سرزمین، اثر بسیار مفیدی به زبان بسیار فصیح و عبارات شیوای دری نوشت و نام آن را حدود العالم از مشرق تا مغرب گذاشت. مؤلف نام خود را مجهول ماند ولی اثرش شهرت جهانی یافت.
کتاب حدود العالم اثر جغرافیایی مهمی است که با وجود داشتن شهرت جهانی، نام مؤلف آن مجهول است به این دلیل که مؤلف، نام خود را در کتاب خود ثبت نکرده است. این کتاب در سال 372.ه.ق./982م تألیف شده و به امیر ابوحارث محمد بن احمد از خانواد? فریغونی که در مناطق جوزجان در شمال افغانستان حکومت می کردند اهدا کردیده است. این کتاب مهم جغرافیایی پس از آن که در ماوراء النهر توسط یکی از دانشمندان روس کشف شد، توجه دانشمندان بسیاری از غرب و شرق را به خود جلب کرد. از جمله دانشمندان بزرگی چون بارتولد و مینورسکی به این کتاب روی آوردند؛ بارتولد مقدم? مفصلی بر آن نوشت و مینورسکی با تفسیر بسیار مشروح و عالمان? خود این کتاب را به شهرت جهانی رساند.
مقدمه و حواشی دانشمندان مذکور بر حدود العالم توسط یکی از صاحبان فضل و دانش کشور ما و استاد دانشکد? ادبیات کابل به نام میرحسین شاه ترجمه و همراه با اصل کتاب در سال 1342 خورشیدی در دانشگاه کابل چاپ شده است. میرحسین شاه در مقدمه خود بر این کتاب چنین یادآوری می کند: «تقریبا هزار و صد سال پیش از این در قسمت های شمالی افغانستان و مشخصا در جوزجان مرد صاحب دانش و فضیلتی زندگی می کرد که به فضل و دانش بیشتر از نام و شهرت خودش ارزش قایل بود. این مرد که بنا بر حدس دانشمند معاصر مینورسکی از اعضای خانواده سلطنتی فریغونیان جوزجان بوده کتاب عالی به فارسی دری بسیار روان و زیبا در دانش جغرافیا نوشت و آن را به امیر عصر خود ابوحارث محمد بن احمد فریغونی که بنا بر قول مینورسکی از عموزادگانش بود تقدیم کرد.»
فریغونی ها که بودند؟
سلاطین فریغونی یا آل فریغون خود را از فرزندان و نسل فریدون پادشاه بزرگ باستانی می دانستند. فریدون یا افریدون در داستان های شاهنامه فردوسی نقش بسیاری دارد. آن ها در دوره سامانی ها و اوایل غزنوی ها در منطق? وسیعی از شمال افغانستان کنونی حکومت می کردند. مهمترین حاکم این سلسله ابوحارث محمد بن احمد بود که کتاب حدود العالم نیز در دوره حاکمیت او توسط یکی از خاندانش تألیف گردید.
به گفت? مینورسکی در شرح و مقدم? حدود العالم ابوحارث محمد یکی از دخترانش را به سلطان محمود غزنوی و دیگری را به نوح بن منصور سامانی داده بود. هم چنین او دختر سلطان محمود را برای پسرش ابو نصر احمد گرفته بود و با این دو خاندان قدرتمند خراسان رابطه خویشاوندی داشت. سرانجام خاندان حاکم فریغونی توسط سلطان محمود پادشاه مقتدر غزنه از قدرت کنار زده شدند و سلطان محمود پسر خود محمد را به جای آن ها حاکم جوزجان معرفی کرد.
فریغونی ها در هنر پروری و دانش گستری در زمان? خود به نام بودند. هنرمندان و صاحبان دانش بسیاری در دربار آن ها گرد آمده بودند و به تحقیق و تألیف و کتابت مشغول بودند که نمونه و شاهد آن همین کتاب حدود العالم است که ما در این نوشته می خواهیم علاقه مندان را با آن آشنا کنیم. از جمله این دانشمندان یکی ابوالفضل احمدبن حسین بدیع الزمان همدانی شاعر و دانشمند معروف است. دیگری ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف مؤلف کتاب مهم مفاتیح العلوم بوده که جزء اولین آثار در زمینه طبقه بندی دانش های بشری نوشته شده است. اگر خدا بخواهد در زمان خودش باید آن کتاب مهم را نیز برای علاقه مندان معرفی بکنیم. همچنین می توان از دانشمند معروف دیگری به نام ابوالفتح بُستی نام ببریم که در دربار فریغونیان زندگی می کرد و در سای? محبت و عنایت آنان آثار ارزشمند خود را به وجود آوردند و افتخاری برای ما بر جای گذاشتند.
مؤلف این کتاب از حکمران های منطقه، به شهریاران جوزجان مقام اولیت داده است. این مقام نه تنها بنابر ارزش اقتصادی منطقه می باشد بلکه عشق سلاطین آل فریغون به دانش و دانشمندان نیز این علت را مضاعف کرده است.
در آن زمان نفوذ شهریاران جوزجان به طرف شمال تا رود آمو رسیده بود و به طرف جنوب سلط? آن را بزرگان ایالت کوهستانی غرجستان و غور می پذیرفتند؛ بخشی از غرجستان را «غرجستان گوزگان» می نامیدند و به طور مستقیم تحت ادار? امیر جوزجان بود. شهرهای سرحدی این امیر شهرهای تالقان و رباط کاروان در قسمت علیای هری رود واقع بود. در حص? مرغاب بالای، گوزگان با شهر بست سرحد مشترک داشت. 

نویسنده:سیداسحاق شجاعی

نظرات دیگران: نظر